prendasdesardegna.it
prendasdesardegna.it
Mandas

Mandas

Su nòmini Mandas benit de su latinu Mandra (cedda, acorru) de innui Mandaras (logus cun padentis) finas a sa forma incurtzada de oi Mandas. Giai chi amancant scedas seguras, is stòricus ant bisau meda apitzus a su nòmini de Mandas.
Su comunu de Mandas (2.400 abitantis), s’agatat in sa regioni stòrica de s’Arta Trexenta, intra su Campidanu e sa Brabaxa, atremenat, a nord cun Gergei, Iscroca e Serri, a est con Nurri, Orroli e Siurgus Donigala, a sud con Gèsigu e Sueddi e, a ovest, con Iscroca (Santu Simoni). Sa parti prus arta, a 596 metrus apitzus de su mari, est a nord-ovest in sa làcana cun su sartu de Nurru e de Serri in localidadi Su pranu de sa Cerasia, sa prus bàscia est a237 metrus. Mandas est a cincuantacincu chilòmetrus de Casteddu anca si podit lompi chena de trumentu passendi de sa bia 128. De sèmpiri is vocada a s’agricultura e a sa pastorìtzia, nodia giai antigamenti, comenti su territoriu chi dda ingiriat, comenti “magasinu de Arroma”; apustis est crèsciu s’artigianau, su traballu de su ferru, de su marmu, de su corasullu, pedra de innoi etotu e sa faidura de bobois sardus.


In su sartu de Mandas ant agatau arrestus chi amostant comenti s’òmini at bìviu innoi de sighiu giai de s’edadi nuragesa (vedi Archeologia).
In edadi medievali sa bidda fut parti de su Giudicau de Casteddu, aìnturu de sa curatoria de Siurgus. Agoa est passada a is pisanus e de custus, cun s’ocupatzioni aragonesa de sa Sardìnnia, dda iant arregallada in feudu a Franciscu Carroz. In su 1350 benit aciunta a su feudu de Giuanni Carroz, nebodi de Franciscu. In s’interis de sa guerra intra su Giudixi de Arborea Marianu IV e s’urrei aragonesu Pedru IV, Mandas si fut arrebellada a is Carroz e fut brintada asuta de s’autoridadi de su Giudicau de Arborea. Mortu Nicolò Carroz, su fuedu est andau a un’àtera famìllia manna valentzana famìllia, is Maza de Lizana. Pròpriu cun s’ùrtimu de is feudatariu de Valencia - Don Pedru Maza Ladron y Mendoza - chi, su 23 de su mesi de idas 1614, s’urrei de Spannìa Filipu III iat fatu Ducau sa bidda, s’ùnica finas a totu su Sescentus. Su Ducau de Mandas, unu de is feudus prus mannus de s’isula, ndi faiant parti medas biddas, ddu iant fatu aciungendi a pari sa Curatoria de Seurgus (Mandas, Isili, Siurgus Donigala, Nurri, Escalepranu, Orroli, Iscroca, Serri, Gergei, Biddanoatulu), sa Baronia de Sici, sa Barbagia de Seulu (Estertzili, Seulu, Sadali, Ussassai, Seui), sa Barbagia de Ollolai (Fonni, Ollolai, Gavoi, Olzai, Lodine, Ovodda, Mamoiada) e su Marchesau de Terranoa in Gaddura.Su Ducau agoa est andau a sa famìllia Tellez-Giron e ddu ant arrescatau in su martzu 1843, candu ndi ant sciusciau is feudus.

Sa bidda tenit una parti antiga meda (càstia Is crèsias, is santus e is contus), cun is bias a impedrau, domus de messajus e de sennoreddus, medas arcus, portalis e àteras cosas bellas meda.
De sa bidda movint is trenus e su Treninu Birdi puru chi fait su tretu Mandas-Arbatax, anca si podint castiai logus bellus meda chi funt arremonaus puru me in su lìburu Sea and Sardinia de s’iglesu David Herbert Lawrence (1885-1930), chi iat bisitau sa bidda in su 1921 e viagiau cun custu trenu impari a pobidda Frida. In onori de issu, a sa pratza chi ddoi est ainnantis de sa statzioni de Mandas ddi nant largo D. H. Lawrence e funt pesendi-ndi puru unu Parcu Leterariu.

Po ndi sciri de prus

A primu de su feudu, nàsciu in sa primu metadi de sèculu catòdixi, faiat parti s’antiga Curatoria de Siurgus, intra sa Trexenta, chi fiat in sa parti centru setentrionali de su Giudicau de Casteddu, e sa Brabaxa de Seulu. De su 1323, calincunu feudu piticheddeddu ddu iant donau a chini iat pigau parti a s’ocupatzioni aragonesa.
In su 1347, custus feudus piticheddus ddus iat arricius Franciscu Carroz, fillu de s’amiràlliu reali Franciscu Carroz etotu, comandanti de sa flota aragonesa, chi ddus iat postus totus impari in d-unu feudu mannu. Apustis de sa morti de Franciscu e in s’interis chi nci fut sa pesta e sa crisi demografica manna meda chi iat acanaxau s’ìsula, sa bidda de Mandas, oru oru de sa bia chi portat a sa Brabaxa e a su feudu chi tenit su matessi nòmini, chi megat de ndi fait parti is biddas de Nurri e de Iscroca, s’urrei aragonesu Pedru IV dda iat donada a Giuanni Carroz, nebodi de Franciscu.  Agoa, Giuanni iat torrau a ponni in pari totu su feudu aciungendi-ddi is biddas de Gergei, Serri, Dinigala e Orroli, foras de Siurgus, Goni e Gèsigu, mancai antigamenti fessint parti de sa Curatoria, acingendi totu sa Curatoria de sa Brabaxa de Seulu, cussa puru pigada de is Carroz.
In s’interis, me is pròprius annus de sa guerra intra is Aragonesus e Marianu IV, giudixi de Arborea, Giuanni si fut dèpiu fuiri de su feudu suu giai chi sa genti agiudàt s’Arborea e iat issu etotu pigau parti a s’ocupatzioni de Alighera e a s’amparu de Casteddu, agiudendi s’urrei contrasi s trubas giudicalis. Giuanni Carroz fut torrau a su feudu suu cun sa paxi incumentzada de su 1354 e iat sighiu a ddu amanniai. Apustis de sa coja cun Benedita d’Arborea in su 1359, iant aciuntu a pari is feudus de issa in Gaddura a su de Mandas. Candu est torrada a cumentzai sa guerra cun s’Arborea e apustis de sa batalla de Seddori de su 1365, Giuanni Carroz iat dèpiu abendonai un’àtera borta su feudu suu a sa genti arrebellada e agoa s’est mortu puru in su 1368 candu sa guerra fut acanta de acabai. Asuta de is arborensis su feudu fut cuncordau a curatoria. Candu s’est mortu puru Berengario Carroz, conti de Quirra, nci est stètia una cuntierra intra Benedita, pobidda de Giuanni, e Violanti, filla de Berengario, chi s’est amesturada a pari cun sa guerra intra is Aragonesus e su Giudicau de Arborea.In d-ònnia manera, su feudu de Mandas est abarrau a su Giudicau finas a su 1388. Sceti in cudd’annu, apustis de sa paxi de Seddori, Iacu, prìmu intra is fillus de Giuanni Carroz, ndi est torrau meri. Su territoriu, impoberau de sa guerra, est torrau in su 1391 a is sardu cun Brancaleone Doria (pobiddu de Leunora d’Arborea), candu s’est alluta un’àtera borta sa guerra intra is Sardus e is Aragonesus.
Candu is Aragonesus ant bintu de unu totu in su 1409, ant sighiu su feudalesimu ma sceti me is terras chi giai fiant stètias de issus, agoa de su 1420 in totu sa Sardìnnia. Su feudu de Mandas est torrau a is Carroz sceti in su 1460 cun Nicolò, nebodi de Giuanni, in s’interis chi nci fut sa cuntierra sighia a sa morti, giai paris, intra su marchesu de Aristanis e su conti de Quirra. A Nicolò, in su 1460 ddu iant nomenau regenti e agoa vicerei de sa Sardìnnia, e iat incarrearau a gherrigiai cun su marchesu de Aristanis chi ddu iat bintu a Uras in su 1470. Sa truba oristanese de sa famìllia Alagon iat pèrdiu is guerras chi funt sighias e pruschetotu sa batalla de Macumeri de su 1478 e de insandus, su feudu de Mandas est torrau a is Carroz. Candu Nicolò puru s’est mortu su feudu est andau a is Maza de Lizana.
Su Ducau de Mandas, unu de is prus mannus de s’ìsula, ndi faiant parti 26 biddas, arresurtau de s’aciunta de sa Baronia de Terranoa in Gaddura, de is baronias de Ollolai e de Seulu e de sa Curatoria de Siurgus, est nàsciu in su 1614 candu s’urrei de Spànnia iat donau su tìtulu de duca a don Pedro Maza Ladron y Mendoza, giai marchesu de Terranoa. Candu est mortu su duca in su 1617, chena de lassai fillus, su ducau est andau a Giuanni Hurtado de Mendoza e Anna de Mendoza, popiddu e mulleri, ducas de s’Infantado e, agoa, po mori de sa coja de filla insoru cun Franciscu Lopez de Zuñiga, duca de Bèjar, is terras funt andadas totus a su prus mannu de is fillus de famìllia ducali castilliana.
Po mori de is meris chi si funt sighius s’unu a fatu de s’àteru, su prus de is bortas apustis de certus e cuntierras, su ducau, intra su sèculu dexeseti e dexeotu, at sighiu sa sorti de su Rènniu de Spànnia finas a su passagiu a is sabaudus in su 1720. Su cambiamentu de meri no at portau a novidadis po su feudalesimu chi est sighiu ancora po meda, ma is Lopez de Zuñiga si funt arrefudaus de giurai a s’urrei nou po ddi torrai a donai s’investidura e iant mòviu unu certu e s’acabada ddis iant pinnigau su feudu de su 1744 a su 1748. Su ducau, in su 1777, est andau a sa sorresta de Giachinu Lopez de Zuñiga, Maria Giuseppa Pimentel, cojada cun Pedru Tellez Giron, duca de Osuña. Est stètiu unu nebodi de custa, Don Pedru de Alcantara, ùrtimu duca de Mandas, chi iat incumentzau unu procedimentu po arrescatai is feudus cun is Savoias chi est acabau su 23 martzu 1843.

Torna su
prendasdesardegna.it

Crediti